سبز، کاخ ـ موزه

سبز، کاخ ـ موزه \ kāx-mūze-ye sabz \ ، یا قصر سنگی، کاخ شهوند، نخستین اقامتگاه و دفتر کار رضا شاه، اقامتگاه میهمانان خارجی در دورۀ محمدرضاشاه، و موزۀ میراث فرهنگی از 1357 ش به بعد، واقع درضلع شمال غربی مجموعۀ سعدآباد تهران. 

تاریخچه

 کاخ سبز در زمان سردارسپهی رضا خان، در بالاترین نقطۀ دامنۀ کمیز در تپۀ علی‌خان در شمال غربی بـاغ سعدآبـاد به مسـاحت تقریبی 372 مـ2 در دو طبقه ساخته شد. برخی معتقدند که این بنا در آغاز به علی‌خان والی از سرشناسان دوران قاجار تعلق داشته، اما پس از خریداری این اراضی توسط رضا خان، بدون تخریب ساختمان قبلی، کاخ جدید بنا شده است. برخی نیز بر این باورند که این کاخ پیش از اتمام ساخت، به مالکیت سردار سپه درآمده، و او آن را به اتمام رسانده است. برخی از تحقیقات نشان می‌دهد که پی کاخ سبز از ساختمان علی‌خان پایین‌تر است. طبقۀ اول این کاخ در زمان رضا شاه، محل سکونت وی و همسرش عصمت‌الملوک دوست‌شاهی بود (آقایی، 46؛ موسوی، بش‍‌ ). 

معماری و تزیینات

 معماری کاخ سبز را می‌توان در ردیف معماری سنتی ایران با تلفیق برخی از عناصر معماری اروپایی قلمداد کرد. بسیاری از منابع، معماری این کاخ را تحت تأثیر معماری کاخ احمدشاهی دانسته‌اند. تزیین و نقش‌نمای کاخ را حسین لرزاده، معماری آن را میرزا جعفر کاشی، تندیسهای دیواری را حسین طاهرزادۀ بهزاد، آیینه‌کاریها را برادران شیخان، و خاتم‌کاریهای کاخ را استاد صنیع برعهده داشته‌اند. 
اصول معماری سنتی در کاخ سبز کاملاً رعایت شده، و تزیینات داخلی آن (در طبقۀ اول) کاملاً به سبک ایرانی است (آقایی، 44، 46؛ روحانی، بش‍‌ ). بدنۀ خارجی این کاخ به طور کامل از سنگ مرمر پاک‌تراش با ترکیبی از لکه‌های سبز، صورتی و قهوه‌ای روشن پوشانده شده که به همین سبب پس از انقلاب 1357 ش آن را کاخ سبز خوانده‌اند. این سنگهای سبز صدفی از معدن خمسۀ زنجان استخراج شده است و گفته می‌شود که پس از آن، معدن مذکور را خراب کرده‌اند. ملاط سنگهای نما از سرب است که مانع از شکستگی آنها در اثر کاهش یا افزایش دما می‌شود (آقایی، 45). بخشهایی از نمای کاخ، منقش به حجاریهایی اثر استاد حسین حجارباشی زنجانی است. این حجاریها در نمای ورودی کاخ بیشتر به چشم می‌خورد («نام ... »، بش‍‌ ؛ تحقیقات ... ). 
ساختمان کاخ از دو طبقه تشکیل شده است: طبقۀ اول شامل پلۀ ورودی، تالار آیینه، ناهارخوری، اتاق کار، اتاق پذیرایی و اتاق خواب است، و طبقۀ دیگر (زیرزمین) به دنبال یک دوره بازسازی در دهۀ 1350 ش، شامل یک سالن پذیرایی، دو اتاق خواب با سرویس، و یک سالن ناهارخوری است.

از زیباترین بخشهای این کاخ می‌باید به تالار آیینه با قالی 70متری بافت عمواوغلی مشهد، مجموعه‌ای از مبلهای نفیس گوبلن، یک میز فرانسوی سدۀ 18 م، و نیز اتاق خاتم اشاره کرد. خاتم‌کاریهای این اتاق که دو سال زمان برده، شامل 7 طرح ترنج شبیه به هم، شمسه و هشت (نقش هندسی گره) با امضای محمد صنیع خاتم و شاگردان وی حسین شفقت، ابوالقاسم جلوه، احمد مسکوکی و محمد خـرمی است که بـه مساحت حـدود 20 مـ2 روی دیوارها و درگاهها کشیده شده‌اند (تحقیقات؛ «خاتم‌کاری ... »، بش‍‌ ). 

بازسازی و مرمت

 این کاخ که به قصر سنگی نیز شهرت داشت، پس از سقوط رضا شاه اغلب به‌عنوان مکانی اختصاصی و گاه مکان برگزاری جلسات سری و محرمانۀ محمدرضا پهلوی مورد استفاده قرار می‌گرفت. بازسازی ساختمان این کاخ به همان دوره بازمی‌گردد. گفته می‌شود که در 1350 ش به دستور شاه و با سلیقۀ فرح دیبا زیرزمین این عمارت برخلاف طبقۀ اول به سبک کاملاً مدرن بازسازی شد. چلچراغها، شمعدانها، تابلوهای نقاشی، مجسمه‌های نفیس، مبلهای دورۀ لوئی شانزدهم، و دو میز مربوط به دورۀ ناپلئون که بیشتر آنها در فاصلۀ سالهای 1352-1354 ش از اروپا به ایران آورده شده بود، ازجملۀ اشیائی بود که به مجموعۀ تزیینات و اموال کاخ اضافه شد. 
 پس از این تغییرات، قصر سنگی به کاخ شهوند تغییر نام داد. از این کاخ در دورۀ پهلوی دوم به‌عنوان اقامتگاه میهمانان خارجی استفاده شد و شخصیتهایی مانند جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا، ملک حسین پادشاه اردن، کنستانتین آخرین پادشاه یونان، و ملکۀ انگلستان در آن اقامت داشته‌اند (آقایی، 46؛ شهرابی، بش‍‌ ؛ «کاخ ـ موزه ... »، بش‍‌ ؛ «آیینه‌ها ... »، بش‍‌ ). 
این کاخ تنها چند سال پس از بازسازی و دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 1359 ش با عنوان «کاخ ـ موزۀ سبز» بـه نمایش عمومی گذاشته شد. پس از انقلاب نیز سنگ‌فرشهای محوطۀ ورودی و بخشی از تالار آیینه مرمت شدند. 

مآخذ

 آقـایی، مهتـاب، مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد، کارنامۀ سال 81 دفتر فنی مجموعۀ سعدآباد، تهران، 1382ش؛ «آیینه‌های ایران، کاخ ـ موزۀ سبز»، ایران، 1382 ش، شم‍ 588‘2؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ خاتم‌کاری کاخ ـ موزۀ سعدآباد، روابط عمومی کاخ ـ موزۀ سعدآباد، 1387 ش؛ روحانی، بیژن، «تحولات کاخ‌سازی در دوران پهلوی»، رادیو زمانه (مل‍‌ )؛ شهرابی، فرناز، «مجموعۀ سعدآباد»، نشریۀ خبری و الکترونیکی مسکن (مل‍‌‌ )؛ «کاخ ـ موزۀ سبز (کاخ شهوند)»، کتاب اول (مل‍ ‌)؛ موسوی، مهدی، «سعدآباد در یک نگاه»، سرمایه (مل‍‌ )؛ «نام حجار کاخ سبز پس از سالها کشف شد»، خبرگزاری میراث فرهنگی (مل‍‌‌ )؛ نیز: 

Chn, www.chn.ir / news / Print / ?Section=2&id=13066 (acc. Dec. 8,2008); Ketabeavval, www.ketabeavval.ir / Tehran / 2633.aspx (acc. Dec. 8,2008); Maskanmag, www. maskanmag.com / page.aspx?30; Sarmayeh, www. sarmayeh.net / Show News.php?2162 (acc. Dec. 8,2008); Zamaaneh, http: / / zamaaneh.com / rohani / 2008 / 02 print_ post_193.html (acc. Dec. 8,2008). 
شیده لالمی